Опубликовано 12 августа 2022
Хоер жэлэй нэгэ удаа үнгэргэгдэжэ байдаг «Алтаргана» гэhэн дэмбэрэлтэ найр наада буряад угсаатан али болохоор дэмжэдэг. Он жэлэй ошохо бүри бүгэдэ буряад угсаатанай найр наадан үндэр дэлисэтэй боложо, уг зорилгоньшье дээшэлнэ гээд тэмдэглэлтэй. Энэ нааданай үедэ хори, хонгоодор, эхирэд, булагад, сонгоол, сартуул бусадшье нютаг нютагай дуунууд бууралхан буряад арадай алишье нютагай хэлэнүүд дээрэ агаар долгитуулан зэдэлжэ захалаа бэлэй.
«Алтаргана» нааданай эхи үндэhэ табигшадай нэгэн Монголой арадай суута дуушан Жаргалсайхан иигэж хэлэhэн «Алтаргана хадаа манай буряад монгол угсаатанай ажаhуудаг жэнхэни газар нютагуудта ургадаг, халуунда хатадаггүй, хүйтэндэ хүлдэдэггүй, бүхэ үндэhэтэй тон урданай ургамал болоно. Манай арадшье, арадаймнай дууншье энэ алтаргана мэтэ бүхэ голтой, тиимэhээл улам hалбаржа, хүгжэжэ, дэлхэйн олон арадуудай дунда өөрынгөө хүндэтэ hуури эзэлэнхэй, уянгатайхан аялгаараа баясуулха үндэр заяатай. Энэл даа тус нааданай гол удха шанар». Эдэ үгэнүүдынь мүнөөшье бүгэдэ буряад зоной сэдьхэлдэ зэдэлэн байhан зандаа.
Yнэхөөрөөшье, Алтаргана нааданай хүсөөр арадай аман зохёол, урданай дуунууд элинсэг хулинсагаймнай, үбгэ эсэгэнэрэймнай хэтын хэтэдэ сахижа ябаhан ёhо заншал hэргээгдэжэ, хүгжэжэ ябаhаниинь хэды hайшаалтайб даа.
Хорёод гаран жэлнүүд соо намда түрэл болоhон Эрхүү можынгоо дэбисхэр дээрэ hалбаран хүгжэжэ байhан нуга нютагуудаар ажал хэрэгээрээ ябахадаа, архиин, түрэ хуримай дуунуудые олоор бэшэжэ, сэдьхэл зүрхэндөө хадуужа, өөрынгөө алтан жасада оруулаад гамнажа ябадагби. Тиигээд бүгэдэ буряадай нааданай хэмжээндэ Байгал шадарай баруун эрьедэ түбхинэhэн буряадуудай арадай дуунуудые уншагшадайнгаа анхаралда абдараа уудалан гаргажа, хубаалдаха зорилго табинаб.
Арадай дуунуудай удхань хэды гүнзэгы, боди сэдьхэл түрүүлхээр бэ, тэдэнэй удхыень уудалан уншахада эртэ урданhаа эхитэй түүхэ, элинсэгүүдэймнай нангин захяанууд шэнгэhэн байдаг.
Манай мэдээжэ буряад этнограф, арадай аман зохёол шэнжэлэгшэ, Боохон дайдын эрдэмтэн Сергей Балдаевай «Арадай дуунууд» гэhэн гурбан боти ном урдахи зуун жэлэй 60-аад онуудай эхиндэ хэблэгдэhэн юм. Мүнөө үедэ олдохоёо болиhон, хоморой хэблэлэй элитэ шэнжэлэгшын суглуулhан дуунуудтай танилсахада, ехэ hонирхолтой байна.
1908 ондо Сергей Петрович Эрхүүгэй можын Yлеэйгээ инородна управын, Онхотой отогой, Буран-Хүйтэн нютагай Степан Хахархаев гэжэ хүнhөө бэшэжэ абаhан «Хэрээсэ зүүхын тухай дуун»
Енгүүдээ хэрээсэ зүүхэдээ
Егор бололойб,
Оломдо хэрээсэ зүүхэдээ
Осип бололойб;
Түмэрэйдэ хэрээсэ зүүхэдээ
Тимофей бололойб…
Бүдэн (бүтэн)нэрэмни Булагад,
Ара нэрэмни Архинша,
Соломни Сонгоол,
Түүхэмни Тэртэ,
Нагасамни Нагадай,
Баабаймни Баалан,
Yбгэмни Yүрхэн,
Отоомни Онгорхой,
Хүбүүмни Хэрэн,
Ашамни Алагүй,
Ород худхасатай оруулиби,
Хамниган худхастай хариби…
Энэ дуун хадаа баруун буряадуудые хүсөөр үнэн алдартанай шажанда оруулалгын үедэ бии болоhон байха. Yнэн алдартанай шажанда буряадуудай 17-дохи зуун жэлэй 30-аад онуудаар орожо захалhан мэдээсэл бии.
Пирожков тайшаа тухай дуу 1910 ондо С.П. Балдаев Эрхүүгэй Боохоной Аргасан нютагай Обоони Инкижиновhээ бэшэжэ абаhан байна.
Ташиигаад ерэhэн уhанда
Тарсын тээрмэ ондороо яндараа лэ,
Тайшаа Пирожковай хүшэндэ
Амагаев тайшаа ондороо яндараа лэ.
Эбхэрээд ерэhэн уhанда
Эдэйн тээрмэ ондороо яндараа лэ,
Илья тайшаагай хүшэндэ
Эмхээшкэ тайшаа ондороо яндараа лэ.
Амагай Эмхээшхын тухай дуу 1912 ондо С.П. Балдаев Бэлшэрэй Гүртэ нютагай Матас Хантахановhаа бэшэжэ абаhан дуунуудые харая:
Алаг дааган
Морин болобо лэ.
Амагаев бэеэрээ
Тайшаа болобо лэ.
Yлэ дааган
Унаан болобо лэ,
Эмхээшхэ бэеэрээн
Тайшаа болобо лэ.
Малаан дааган
Морин болобо лэ,
Мантагай хүбүүн
Тайшаа болобо лэ.
Алайрай уhан үерлэжэ,
Астанын хүүргэ хэргэгшэ ааб,
Амагаев Эмхээшхэ бэрхэдэжэ,
Пирожков тайшаае хэргэгшэ ааб?
Yнгэйн уhан үерлэжэ,
Yндэр хүүргэ хэргэгшэ ааб?
Yеын Эмхээшхэ бэрхэдэжэ,
Илья тайшаае хэргэгшэ ааб?
С.П. Балдаев: «Амагаев Эмхэшкэ (Иннокентий) Эрхэдэй угай. Yни удаан саг соо И.И. Пирожковтой тайшаагай тушаалай түлөө тэмсэhэн. 1875 ондо Пирожковой муу ябадалые гэршэлжэ, тайшааhаань болюулhан. Тиигэжэ өөрөө тайшаагаар hунгагдаhан юм. Пирожков амяа даран аалин hуунгүйгөөр, долоон hара соо Амагаевай хойноhоо тагнуул хэжэ, тэрэниие тушаалhаань унагаажа, дахинаа тайшаа болоод, 1884 он болотор алба хэhэн байна. Пирожковтой тэмсэжэ, Амагаев эд зөөриеэ нилээд hалгааhан гэлсэдэг».
Эдэ дуунуудые түүхын удха шанартай гээд тэмдэглэхээр.
Мүнөө түрэ хуримай дуунуудые хараад үзэе. Баруун буряадуудай түрэ хуримай заншалнууд яhала баян, өөрын нютагай онсонуудтай юм. Тэдэ онсонуудынь дуунуудаар элирэн гаража ерэдэг байна. Бэриин талаhаа хуримай урда тээ иимэ дуу дууладаг байгаа, мүнөөшье зарим нютагуудта урданай дуунуудта дуратай зон дуулажа байдаг.
Улаан гали хажууда
Хуухаран hуужа хүлеэнэбди.
Уусы баабайе үрөөртэ,
Мүргэн – шурган hуунабди.
Уужам дэлгэр сэдьхэлhээ гүн баяраа мэдүүhэн хүбүүнэй талаhаа иимэ харюу зэдэлдэг.
Алтан, алтан богоhыетнай,
Аалиханаар адхалан орободи.
Амтатай танай хүндые,
Yреэлэн зугаалхаяа ерээди.
Хуримай шухала үе алтан hайхан бэридээ бэлэг бариха, хоолойдонь мүнгэн гэнжэ үндэр шанарай хоолобшо зүүлгэхэжэ байхадаа, иигэжэ дууладаг байгаа.
Гурбан алда аргамжаараа,
Гунатай үхэрөө гарьхалбалби.
Басага бэреэ угтажа,
Алтан бэлэг зүүбэлби.
Дүрбэн алда аргамжаараа,
Дүнэн үхэрөө гарьхалбалби.
Дуратайгаар бэрэеэ угтажа,
Түмэтэ алтаяа зүүбэлби.
Тиигээд хүбүүнэй талаhаа hаншагаа сайhан буурал сагаан толгойтой үбгэнэй дуун зэдэлхэ.
Түлижэ hууhан гуламтадамнай,
Түлеэ нэмэжэ ерэбэлтэ даа.
Тэгшэ hайхан hуудалдамнай,
Түрэл нэмэжэ ерэбэлтэ даа.
Сарюун сэбэр гуламтадамнай,
Сусал нэмэжэ ерэбэлтэ даа.
Согтой солбон hуудалдамнай
Yрөөр нэмэжэ ерэбэлтэ даа.
Оhын аймагай Хутаанка нютагта басаганай талаhаа амhартыень асархадаа иигэжэ аянгатуулдаг юм.
Хадын шулуу хахалжа,
Хансинама посуда асарбабди.
Энэ hайхан үрөөртөө
Худа худагы болобобди.
Хүрьгэн хүбүүнэй түрэлхид тодон абажа, иимэ харюугай дуу ханхинуулна.
Хадаhаа гараhан шаажанхай.
Хаагаа толтообо.
Хариhаа ерэhэн бэрэмнай,
Хоймор таляа тогтообо.
Хоёр хушуун үринэрэй айл болгожо байhан худанарай дуун гээшэ хоёр худануудай хөөрэлдөөн болоно. Худа дуун соогоо өөрынгөө хүндэ худадаа найруулан мэдүүлнэ. Басагаяа хүрьгэжэ түрэ найрта ерэhэн эсэгэ худадаа хандана:
Хуhан сэргэ зооходотнай
Хүлэг морин эрьестэй.
Хуушан түүхын үнэртэн
Худа худагы эрьестэй.
Хүбүүнэй эсэгын харюу:
Хари халуун нэгэдэжэ,
Худа анда болобобди.
Yндэртэ үбhэ сабшажа,
Yнеэнэй хоол бэлдэбэбди.
Yхи хүбүүдээ гэрлүүлжэ,
Ураг эльгэн болобобди.
Буряад зоной түрэ хуримай заншалнууд аргагүй баян ааб даа. Нютаг нютагай нохойн дуун ондоо гэжэ хэлсэдэг. Энэ үгэнүүдые уламжалан нютаг бүхэндэ өөрын онсо ёhо гуримууд байдаг. Зүгөөр түрэ найрнуудта дуунууд хаанашье зэдэлжэ, сугларhан зоной сэдьхэл баясуулдаг гээшэ.
Буряадууд найр нааданда, баяр баясхаланда, түрэ хуримда нэрэмэл архияа аягалдаг, ёохороо хатардаг, дуугаа дуулалдадаг энэ хадаа буряад арадай ууган заншал гээшэ. Архиин дуун гэжэ нэрлэгдэhэн арадай дуунууд дабтагдашагүй өөрын өөрсэ хүжэмтэй, аялгань угаа гоёор нугалбарилан дуулагдадаг.
Архиин дуунууд соогоо үбгэд төөдэйнэр ажабайдалайнгаа үзэгдэлнүүдые шоглон, гуниглан, магтан дууладаг. Нютагай аялгаар сээжэ сэдьхэл уяруулан, эльгэ зүрхэндэ урма зориг бадарааха шэдитэй сэгээн дуунууд тоолошогүй олон даа.
Yнгын голой урданай дуунуудай Розалия Шанаровагай суглуулбариhаа
Улаан хогтоёо нээхэдэмни
Улаан торгон дэлгэрхэ,
Урал шүдэеэ нээхэдэмни
Урихан зугаа дэлгэрхэ.
Модон хобтоёо нээхэдэмни
Мүнгэн мэнэhэн дэлгэрхэ.
Ама шүдэеэ нээхэдэмни
hайхан зугаа дэлгэрхэ.
Yүдэн шүдэнэй унахада
Мүнгэн шүдэн табигдаха,
Мүнхэ бэеэн үтэлхэдэ
Ашанууд гушанууд золгохо.
Араан шүдэнэй унахада
Алтан шүдэн табигдаха.
Алайр дайдын Екатерина Дамбиноваhаа бэшэжэ абаhан дуун.
Хуhан соогуур ябахадаа
Ходо нажар байhай даа.
Холшор залуу ябахадаа
Ходо наадан байhай даа.
Сагаан торгон пулааднай
Сасаг үгы муухайл даа.
Сарюун hайхан шаастаймнай
Зугаа үгы муухайл даа.
Хүнэй сэдьхэлдэ боди бодолнуудые, нигүүлэсхы hайхан мэдэрэл нэбтэрүүлhэн үлгыhөөнь үндэр сэгээн наhан болотор хододоо хамта ябадаг, баяр жаргал хубаадаг, гуниг гасалан тараадаг, hанаа сэдьхэл заhадаг, бултанда дүтэ ойро арадаймнай зохёоhон дуунууд хэды гүнзэгы удхатай гээшэб.
Эхирэд-Булагадай аймагай Олой нютагай багшын ажалай ветеран Геннадий Александрович Урмаев архиин, хухалгаан дуунуудые hайнаар мэдэдэг, сониндомнай ходо эдэбхитэйгээр хэблүүлжэ, олон тоото уншагшадые баясуулжа байдаг юм.
Буурал сагаан толгойшни
Сэсэн хэзээ болохоб даа.
Урайнай залуу бэешни
Уhан архи хэбэртээл даа.
Тэлеэр муухан тэргэндэ
Тээhэн хойно яахаб даа.
Түрэл ябаhан нүхэрни
Хухалан байжа дуулабал даа.
Дууша шубуунай ерэхэдэ
Дайда газар баяртай.
Бусажа нүхэрэй ерэхэдэ
Бидэнэй зүрхэн баяртай.
Округhоо гадуур ажаhуудаг Ойхоной, Хаашагай, Доодо-Yдын буряад угсаатан өөрынгөө аялга дуунуудаа мартаагүй, гүн сагаан сэдьхэл соогоо үлээжэ, уужам талын hэбшээн шэнги аянгатуулан оршон тойронхи байдалаа баясуулан ябадаг даа.
Жэшээлхэдэ, Хаашагай аймагай Магдан нютагта ошоходоо, олон дуунуудые бэшэжэ абаа hэм. Энэ нютагай үбгэн хүн Владимир Саввич Хартиков «Алтан байгаад аярана» гэhэн дуу дуулажа үгөө бэлэй.
Алтан байгаад аярана
Аягтай байгаад үтэлэнэ,
Сэнтэй архи алтанай, мүнгэнэй,
Аяглаад зугаалхам hанаанай шадалай.
Магдан нютагай хүндэтэ төөдэй Мария Андреевна Далбановагай аялга торгон хоолойгоо ханхинуулан дуулан гэhээнь, сэдьхэл зүрхэмни доhолжо, гараа шэшэрүүлэн байжа энэ hайхан дууень бэшэжэ абаа hэм. «Эрье дээрэхи тээрмэмнай» гэhэн дуун.
Эрье дээрэхи тээрмэмнай
Эрьен татан талахатаяа.
Иибии баабай хоёрнай
Тогооёо нэрэhээрээ архитаяа яас.
Боориёо гараhан булагашил
Бутархай шулуун дамажууратайл.
Бозоhоош гараhан архимнайл
Олон тагаша дамажууртайл яас.
Хэрбэеэ эдэ дуунуудай үгы болбол түби дэлхэй үгырхэ бшуу. Эрхүү буряадуудай үбгэд төөдэйнэрhээ бэшэжэ абаhан дуунууд урданай ха юм даа. Нютаг хэлэнэй шэмэгтэй, тусхай маягтай дуунууд хэдэн үе дамжажа ерэhэн байдаг.
Бидэ буряадууд элинсэг хулинсагайнгаа ёhо заншалнуудые, өөрынгөө буряад сэдьхэлэй шанар алдаха ёhогүйбди. Мүнөө үеын залуушуул урданайнгаа эмгэ төөдэйнгөө, таабайнарайнгаа түүхэ орхингүй, нангинаар сахижа ябахань дамжаггүй гээд hанагдана.
Арадаймнай зохёоhон аялга дуунууд хэтын мүнхэдэ зэдэлжэ байхань яалай!
Намжилма Цыденова