Опубликовано 13 августа 2022
Манай округ эртэ урда сагhаа үзэсхэлэнтэ гоё hайхан газар дайдаараа олон даа. Элдин Эхирэдэй дайдын дэбисхэртэ түүхэ домогоор баян Байтаг нютаг нэмжыhэн. Эрдэмтэн Станислав Гурулевай мэдээсэлээр, энэ нэрэ тюркскэ бай – баян болон таг – хада гэhэн үгэнүүдhээ гараhан. Нүгөө баримтаар, урданай тюркскэ бай – нангин гэhэн үгэдэ хабаатай болоно. Хэдэн үенүүд соо дамжуулагдажа ерэhэн домогой ёhоор, энэ нютагые Хадаалайн долоон хүбүүнэй нэгэн Буура бии болгооhон юм. Хаашагhаа Эхирэд хүрэтэр шэнэ газарнуудые бэдэрэн ябахадаа, тэрэ нэгэтэ Байтаг хадын ойро ерэжэ, эндэхи байгаалиин үзэгдэлые hайхашаажа, үлэhэн гэхэ. Эндэ хүгшэн үбгэн хоёр бөөнэртэй ушаржа, тэдэнэрэй хэлэhээр, Байтаг хадын эзэдтэ тайлга тайжа, найман хүбүүдэй эсэгэ, наян адаhанай эжэн болоо бэлэй. Буурын үри hадаhад мүнөө саг болотор түрэл дайдадаа ажаhуужа, баян удха узуурайнгаа түүхэ үргэлжэлүүлнэ.
Байтаг дайдаhаа буряад арад зонойнгоо омогорхол болодог мэдээжэ бэлигтэй хүнүүд гараhан юм. Тэдэнэрэй дунда Советскэ Союзай Герой Василий Хантаев, Буряадай арадай артист Владимир Таршинаев, эрдэмэй доктор Дмитрий Онтоев болон бусад. Бүхы буряад арадтаа мэдээжэ барилдаашан, ниитын ажаябуулагша Геннадий Манжуевай hонирхолтой наhанай зам эндэhээ эхилhэн байна.
Нангин хада уулануудаар түхэреэлhэн энэ үлзы нютагта буряад ёhо заншалаа, арюухан үнжэгэн түрэл хэлэеэ сахижа, мэдэжэ ябадаг юм. Бүхы наhаараа буряад хэлэнэй багшаар хүдэлhэн, сагhаа урид наhа бараhан Матрена Хандыхановна Хантаева түрэл хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, hургуулиингаа дэргэдэ музей нээhэн юм. Мүнөө хайрата эжынгээ хэрэгые басаганиинь – буряад хэлэнэй багша Людмила Георгиевна Ханхасаева үргэлжэлүүлнэ. Матрена Хандыхановна буряад аман зохёолой суглуулагша байhан, тоолошогуй олон үльгэр домогуудые, үреэл таабаринуудые мэдэдэг бэлэй. Энэ хүндэтэй багшын аша габьяагаар hурагшадынь түрэл хэлэеэ, уг гарбалаа, түүхэеэ тон hайнаар мэдэжэ, аймагай, округой хэмжээнэй эрдэмэй-практическа конференци, элдэб янзын аман зохёолнуудай мүрысөөнүүдтэ нэгэтэ бэшэ илагша hэн. Тэдэнэрэй нэгэн Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй буряад хэлэ бэшэгэй таhагые дүүргэгшэ, Усть-Ордын үндэhэтэ уран hайханай түбэй мэргэжэлтэн Ирина Молоткова болоно.
– Манай Байтаг ехэ hайхан газар байна даа. Дүрбэн тээhээ хаданууд, ой тайга, хада доро Худайн голнай харьялан урдана. Дүрбэн хадануудай нэгэниинь – Байтаг ехэ хада. Урайниинь эндэ Эхирэдэй урагууд, барандаа ел бүри, нажартаа ерэжэ, тайлга хэдэг байгаа. Тэрэ тайлгандаа мянга гараса хони моридоор тайдаг байhан. Yхибүү үгы хүнүүд үхибүүдтэй болохо, таряа ногоон ехээр ургажа, үбдэhэн хүнүүдэй үбшэ эльбээд гаргахын түлөө Байтаг хадын эжэндэ барандаа мүргэжэ байдаг байhан. Тайлганай hүүлээр эрын гурбан наадан болодог hэн. Хэдэн елэй саана Байтагтамнай ехэ тайлган болоhон юм. Олон аймагуудhаа, Эрхүүhээ, Улаан-Yдэhөө хүнүүд ерэжэ, Могой хаанда тайлга хэhэн байна, – гэжэ өөрынгөө гараhан, үдэhэн нютаг тухай Ирина хөөрэнэ.
Ирина Молоткова дунда hургуулида hуража байhан үе сагhаа эдэбхитэйгээр олон тоото элдэб хэмжээнэй конкурснуудта хабаададаг hэн. Округой Сагаа hарын Дангинын нэрэ зэргэдэ хүртэhэн юм. Бага балшар наhанhаань Ира басагые түрэл хэлэнэй баялигта төөдэйнь Мария Мудагаевна Хаыкова, эжынь Тамара Константиновна, Миша аханиинь hургааhан байдаг. Төөдэйнгөө ашаар Ирина удха узуурайнгаа түүхые 18 үе болотор мэдэнэ.
– Би эжынгээ талаар Булюу урагайб. Мүнөө өөрынгөө уг гарбалаа тандаа хэлэжэ үгэхэмни. Би Ираб, Тамарынби, Тамара – Мансаагай, Мансааг – Мудагайн, Мудагай – Хаhаагай, Хаhааг – Хабиидай, Хабиид – Айдайн, Айдай – Таабын, Тааба – Тураахин, Тураахи – Һэнгэлдэрэй, Һэнгэлдэр – Зонхиин, Зонхи – Эхирэдэй.
Эгэшэ нүхэрэйнгөө амжалтануудые Байтагай дунда hургуулиие дүүргэhэн Иван Загнаев нэрэтэй түрэтэйгөөр үргэлжэлүүлhэн байна. Энэ хүбүүн округой үльгэр түүрээгшэдэй мүрысөөндэ, «Эдир Будамшуу» гэhэн конкурснуудта, буряад хэлэнэй округой олимпиадануудта амжалтатайгаар хабаадажа, олоной hайшаал магтаалда хүртөө hэн. Тиихэдэ Байтагай дунда hургуулида Людмила Ханхасаевагай хүтэлбэрилгэ доро «Ургы» гэhэн буряад фольклорно ансамбль эмхидхэгдэhэн байна. Yхибүүд арадайнгаа наадануудые харуулжа, «Зөөхэй наадан», «Yлгыдэ бүүбэйе оруулга», «Зунай наадан» гэhэн ёhо гуримуудые харуулжа, ёохор дуунуудые ехэ дуратайгаар гүйсэдхэдэг юм.
Людмила Георгиевна hургуулиингаа директорээр үни удаан сагта хүдэлнэ. Өөрөө буряад хэлэнэй багша хадаа түрэл хэлэ үзэлгэдэ ехэ анхаралаа хандуулдаг.
Yшөө юугээрээ энэ эрдэмэй гуламта илгарнаб гэхэдэ, эндэ хорёод үргэмэл үхибүүд hурадаг.
Анхан буряадуудай дунда орхигдоhон хүүгэд гэжэ байгаагүй. Элинсэг хулинсагуудай ёhо заншалда үншэн үлэhэн үхибүүе түрэлхидынь заатагүй үргэжэ абаад, дээшэнь үндылгэдэг байhан. Һүүлэй үедэ гүрэн түрэмнай үхибүүн бүхэн заатагүй гэр бүлэдэ үндыхэ ёhотой гэжэ тоолоод, үхибүүдые үргэмэл гэр бүлэдэ дамжуулха хэрэгые эршэмдүүлнэ. Һургуулиин хүтэлбэрилэгшын хэлэhээр, табан багшанар, хоёр-гурбан хүүгэдые гэр бүлэнүүдтээ үргэжэ абаhан юм. Энэ харюусалгатай алхамда тэдэнэр сагаан сэдьхэлээрээ ерэhэн байна. Эжы абын энхэрэл үгы үлэhэн ород яhатанай үхибүүдые буряад гэр бүлэнүүд абажа, зүрхэнэйнгөө дулаае үгэжэ байхадаа, ехэ буянтай, дэмбэрэлтэй гээшэ.
Түүхэ төөригдэхэгүй, удха узуур мартагдахагүй гэhэн сэсэн арадай үгын ёhоор, нангин мүргэлтэй Байтаг хадын хойморто ажаhуудаг буянтай, бурхантай зон үри хүүгэдтээ арадайнгаа hайхан ёhо заншал, эхын хэлые мартуулангуй, нягтаар сахижа ябаhаниинь олондо жэшээ болоно бшуу. Сэбэр тунгалаг агаартай, аршаан мэтэ уhатай, торголиг ногоон тала дайдатай, баян жэмэс ургамалнуудтай, тэнгэриин бурхадhаа үршөөлтэй Байтаг hайхан нютагhаа жэл ерэхэ бүри буряад арад зоноо холо саагуур суурхуулха, бэлигтэй, бэрхэ хүбүүд басагад гаража байхань болтогой!
Эхирэд-Булагадай эсхэбэри
Буряад зоноо hэргээгээ.
Хамаг зоноо эблүүлhэн
Бурханhаа үршөөлтэй
Байтаг нангин гуламта
Бадаран, hалбаран байг лэ!
Намжилма Цыденова